Šta podrazumevamo pod pojmom poremećaji u ponašanju?
PrepoznatljivostTo su ponavljani i trajni obrasci ponašanja koji izlaze iz okvira opšteprihvaćenih normi za određenu sredinu ili određeni uzrast u smislu nepoštovanja socijalnih normi i ugrožavanja prava drugih ljudi, kao što su: nasilno ponašanje, napuštanje škole, zloupotreba psihoaktivnih supstanci, maloletnička trudnoća i drugo. Osnovne karakteristike ovako definisanih poremećaja ponašanja su:

• Multipla determinisanost
• Različitost pojavnih oblika
• Višestruke negativne posledice
• Prediktivnost za nastajanje ozbiljnih poremećaja na starijem uzrastu

Različite oblike poremećaja ponašanja povezuje zajednička etiologija kao i tendencija da se javljaju udruženo. Zapravo, u pitanju je proces čiji je početak neevidentan i teško prepoznatljiv.

Kada i kako počinju?

Sam razvoj poremećaja u ponašanju neminovno obuhvata udruženo delovanje brojnih rizičnih faktora koji su sadržani u lokalnoj zajednici, porodičnoj sredini, školskom okruženju, vršnjačkim odnosima i individualnim karakteristikama pojedinca. Opšte je poznato da se razvijaju postupno, najpre od blagih, manje primetnih prema težim, uočljivijim i opasnijim poremećajima. Obično se prvo počinju javljati kod kuće, u porodici, šireći se dalje na školu, susedstvo, društvo vršnjaka, lokalnu zajednicu i širi društveni kontekst. Neprepoznavanje istog i neadekvatno reagovanje na pojavu poremećaja u ponašanju najčešće rezultira još kompleksnijim problemima koji se odlikuju porastom broja poremećaja, kao i pojavom novih oblika, pri čemu ponašanje postaje dosta ozbiljniji problem a prognoza pozitivnih promena sve slabija.

Kakav je odnos društva prema ovom fenomenu?

Deca i mladi sa poremećajima u ponašanju, često kod osoba sa kojima dolaze u kontakt, izazivaju  veoma „negativne“ emocionalne reakcije, zbog čega se veoma često i okrivljuju. Važno je istaći da ih roditelji, staratelji, nastavnici opisuju kao sklone kršenju pravila i neuvažavanju autoriteta nazivajući ih „nevaspitanim“, „bezobraznim“ ili „nemogućim“ zbog čega ona često bivaju izolovana. Sve ovo je praćeno i stalnim osećajem odbačenosti od strane „zdravih“ vršnjaka stvarajući pri tom intenzivne teškoće u pokušaju društvene integracije ovakve dece. Bitno je naglasiti da mladi iskazujući svoje mišljenje a pri tom se suprotsavljajući odraslima bivaju etiketirani kao poremećaji u ponašanju a sa druge strane je reč samo o jednoj od razvojnih faza. To nedvosmisleno ukazuje na neprepoznavanje i nerazlikovanje problema od mogućih svakodnevnih situacija kada je u pitanju adolescentska  populacija. Kao konsenkvence oni snose različite neuspešne metode tretmana kao što su: mnogostruki oblici kažnjavanja, namerno ignorisanje, stavljanje zabrana, surove odmazde i sl.

Iz svega navedenog se može zaključiti da su reakcije društva na ovaj problem uglavnom neadekvatene i zakasnele.

U ranoj adolescenciji možemo prepoznati različite pojavne oblike PUP-a kao što su:

Aktivni oblici (otvoreno ispoljavanje pojedinih oblika PUP-a)

• Agresivnost
• Autoagresivnost
• Bežanje od kuće
• Bežanje iz škole
• Druženje sa vršnjacima antisocijalnog modela ponašanja
• Eksperimentisanje ili  uživanje PAS-a
• Skitnja
• Učestvovanje u gangu
• Nedostatak posvećenosti školi I školski neuspeh

Pasivni oblici (prikriveno ispoljavanje pojedinih oblika PUP-a)

• Sklonost ka izolovanju od ostalih
• Izrazita nekomunikativnost
• Nemarnost i izrazita lenjost
• Plašljivost

Pored navedenih moguće je primetiti još neke psihogene znake prisutnosti problema: tikovi, grickanje noktiju, čupkanje kose, hopohondrično jadikovanje, enureza i sl.

Neprestano se događa da nastaju novi oblici poremećaja u ponašanju a nestaju raniji (npr. tetoviranje i homoseksualizam se više ne smatraju pup-om).

Identifikacija poremećaja u ponašanju

• Mlada osoba s poremećajima u ponašanju vrlo retko ili gotovo nikada sama ne traži pomoć, već je najčešće okolina ta koja smatra njegovo ponašanje krajnje bezobzirnim i nekontrolisanim
• To uzrokuje kod stručnjaka veliku poteškoću prilikom dijagnostikovanja zbog nesaradnje dece i velikih otpora koje pružaju kako u komunikaciji tako i u metodama tretmana
• Dijagnozu poremećaja u ponašanju postavlja tim stručnjaka koji se sastoji od specijalnog pedagoga, psihijatra, psihologa i socijalnog radnika
• Vrlo je važno posmatrati dete u svim aspektima života jer je nekada problem ograničen na određenu sredinu i samo u njoj egzistira (npr. škola ili porodica)
• Muški pol je rizičniji za pojavu poremećaja u ponašanju a odnos je 1:4
• Istraživanja su pokazala kako 40 – 50 % dece s poremećajima u ponašanju završi s anitsocijalnim poremećajima ličnosti ili kao kriminalci  sa stalnim recidivima krivičnih dela što ne ukazuje na dobru prognozu.

Opše je prihvaćen stav da je tretman ove dece težak, dugotrajan i nažalost povremeno neuspešan.

 Opšte prihvaćeni principi tretmana

• Sa tretmanom treba započeti što ranije
• Intervencija bi trebalo da traje kontinuirano i dovoljno dugo (većina autora predlaže kako bi tretman dece s poremećajima u ponašanju trebao trajati tokom celog dana i trebao bi se sprovoditi u specifičnim uslovima)
• Tretman se treba istovremeno sprovoditi i sa celokupnim detetovim okruženjem
• Terapijski pristup treba biti multidisciplinaran- ne treba se isključivo usmeriti na oblike ponašanja već zahvatiti, što je više moguće, veći broj psiholoških dimenzija osobe kao što su kognicija, moralno mišljenje, edukacija, rekreacija, veštine socijalnog funkcioniranja
• Tretman treba da osigura zaštitu ovakve dece od izolacije od ostalih vršnjaka, koja se često dešava kada je dete uključeno u neki od oblika tretmana
• Farmakoterapija daje skroman doprinos u tetmanu dece i mladih s poremećajima u ponašanju
• Promene su moguće, ali najvažnije je motivisti dete za aktivno učešće

Opće je prihvaćen stav da je tretman ove djece težak, dugotrajan i nažalost povremeno neuspješan.

Prevencija i preporuka

“Bolje sprečiti nego lečiti” – jedna od ključnih orijentacija odnosa prema osobama sa poremećajima u ponašanju

Odgovornost za prevenciju, prepoznavanje i blagovremeno upućivanje na neki od oblika tretmana je na svima nama.